Voorzitter op vrijdag: "Wat is er fout met ‘be­trouw­baar­der, wijzer, dienst­vaar­di­ger’?"

Echte wijsheid doorstaat de tand des tijds. In zijn toespraak van 6 januari 2006 in het Franse Hof van Cassatie, zei eerste voorzitter Guy Canivet dat rechters de vraag van de dichter Paul Verlaine indachtig waren: "Wie kan, zonder te sidderen, oordelen op aarde?" ("Qui peut, sans frémir, juger sur la terre ?"). Hij voegde eraan toe: “Enkel met trillende handen spreken wij recht”.

De zoektocht naar efficiëntie, hoe goedbedoeld ook, kan wijsheid overstemmen onder het geraas van dadendrang. Sidderen en trillen, is dat niet voor weifelaars, tragen van geest en besluitelozen? Wie zich tot de rechter wendt, heeft die geen recht op een vooral snelle beslissing?

Drie rechters, dat is toch teveel, nietwaar? Een alleenzetelende rechter kan het evengoed, en veel sneller. Gaandeweg zijn wij terechtgekomen in sterk veralgemeende unus-rechtspraak.

Wetten komen tot stand na overleg op ministeriële kabinetten en in parlementaire commissies waar experten gehoord worden, na debat in plenaire parlementszitting, doorgaans na advies van de Raad van State en van andere overheidsinstellingen zoals de gegevensbeschermingsautoriteit of het mensenrechteninstituut. Ondanks zoveel voorzorg zijn wetten soms duister, lacunair of onduidelijk opgesteld. Of ze verhouden zich lastig tot elkaar of tot andere normen, grondwettelijke of Europese bijvoorbeeld.

Maar als er een juridisch geladen geschil ontstaat tussen burgers, dan mag één rechter dat alleen beslechten. Eén persoon is ineens genoeg. Drie rechters, dat was negentiende-eeuwse luxe.

En dan was er die andere, aftandse regel die ten offer moest vallen op het altaar van de god van de snelheid: de opschortende werking van het hoger beroep, dat principe moest op de schop. Meteen uitvoerbaar, dat is toch veel efficiënter? Ongeacht de rechtsvraag. Als er gevestigde rechtspraak is over de materie ligt de kwestie wellicht anders. Maar als het een onontgonnen rechtsterrein betreft, is het dan werkelijk zo dat de rechtsorde beter gediend is met uitvoerbare vonnissen van alleenzetelende rechters? Waar zijn de trillende handen van Canivet?

Mercurius, de vlugge god van handel en winst, met gevleugelde helm en gevleugelde sandalen – hij was en passant ook de god van de dieven – heeft het gehaald op Minerva, de godin van wijsheid, recht en gerechtigheid.

Ondertussen worden partijen gepusht naar alternatieve geschillenoplossing, soms tegen wil en dank. Overijverige rechters willen per se bemiddelen. Zij staan erop de partijen in persoon te zien en dan nog liefst zonder die ergerlijke advocaten. Er zijn gevallen bekend waar, in grote betwistingen, de rechter de persoonlijke verschijning van de CEO’s van de betrokken bedrijven beveelt. De bedrijfsleiders komen overgevlogen uit het buitenland, om een dag lang te vegeteren in een voorspelbaar vergeefse poging tot minnelijke schikking. Want wat had de rechter gedacht? Dat de partijen al niet alles uit de kast hadden gehaald om de zaak anders te regelen dan via de rechtbank?

‘Een slechte deal is beter dan een goed proces’, riep onze confrater Louis-H. Verbeke in zijn hoogdagen, met de hem kenmerkende panache. In die boutade zit een diepe grond van waarheid, maar als partijen noodgedwongen moeten schikken omdat toevlucht tot de rechter, zowel qua verloop als qua afloop, te risicovol en te onvoorspelbaar is, is er een probleem.

‘Sneller, menselijker, straffer’? Dat sloganeske etiket, dat kleeft op recente wetgeving, wil dadendrang uitstralen. Maar is de tijd niet rijp om pas op de plaats te maken en buiten alle gewoel en gejoel te werken aan hervormingen die de burger en de ondernemingen ten goede komen? Wat zou er fout zijn met ‘betrouwbaarder, wijzer, dienstvaardiger’?

Enkele ideeën, sommige uit de wish list van de OVB, andere uit mijn persoonlijke koker:

• Fusie van de hoven van beroep en de arbeidshoven.
• Samengaan van de hoven van beroep per taalgroep om optimale bezetting te bereiken.
• Fusie van rechtbank van eerste aanleg, arbeidsrechtbank en ondernemingsrechtbank.
• Zaken met precedentswaarde gaan naar een kamer met drie rechters. De voorzitter van de rechtbank beslist, na partijen gehoord te hebben.
• Hoger beroep tegen niet in geld uitgedrukte, civiele bodemuitspraken werkt opschortend, behoudens uitzonderingen; veroordelingen tot geldsommen leiden tot kantonnement.
• Invoering van de cautio iudicatum solvi voor procedurekosten in grotere zaken.
• Invoering van eenzijdig kantonnement: als de verweerder de vordering betwist kan hij niettemin, zonder nadelige erkenning, (een deel van) het bedrag kantonneren of een bankwaarborg stellen. Als de eiser de procedure voor het hogere bedrag voortzet, maar de veroordeling het kantonnement niet overschrijdt, draagt de eiser de procedurekosten, inclusief advocatenkosten.
• Om querulanten in te tomen, moeten partijen in grotere zaken verplicht een advocaat nemen.
• Rechters worden prioritair benoemd onder onberispelijke advocaten met 20 jaar tableau.
• Invoering van Engelstalige kamers in hoven en rechtbanken, voor partijen die daarvoor kiezen.
• OVB en OBFG sluiten met het College van de hoven en rechtbanken een bindend protocol af over de maximale omvang van conclusies in burgerlijke zaken, afhankelijk van het type zaak. De voorzitter kan die omvang op gemotiveerd verzoekschrift aanpassen.
• Beschikkingen 747§2 moeten de pleitdatum en pleitduur vermelden. De wachtlijst van het Brusselse hof van beroep vervalt.
• Bij niet-tijdige uitspraak draagt de Belgische Staat de gerechtskosten en vervalt het registratierecht. Idem als de wachttijd tussen de laatste conclusie en de pleitdatum zes maand overschrijdt.
• Prioriteit gaat naar de vorming van volledig digitale, doorzoekbare strafdossiers en naar de databank vonnissen en arresten, met door de balie goedgekeurde zoekfuncties en AI-algoritmen.
• Collaboratief onderhandelde akkoorden worden gehomologeerd. De homologeerbare advocatenakte wordt uitgebreid tot alle rechtshandelingen waarvoor de wet nu geen notariële akte vereist.
• Herwaardering van de ‘amiable compositeur’, die op verzoek van partijen een geschil mag beslechten naar billijkheid. De beslissing kan aangevochten worden als zij intrinsiek strijdig is met de openbare orde.
• Afschaffing van de Wet Onwerkzame Hechtenis, en vervanging door een automatische, forfaitaire vergoeding van 100€ per dag, verhoogd tot 150€ vanaf dag 15 en 200€ vanaf dag 365.
• Uitbreiding van de fiscaal voordelige rechtsbijstandsverzekering…

Canivet vond zijn uitdrukking van de ‘trillende handen’ niet zelf uit. Montesquieu schreef in 1721 al dat de wetgever de wetten enkel met trillende hand mag wijzigen. Met trillende hand, ongetwijfeld, maar ook met de blik op de toekomst moeten wij justitie bijstellen.

Met genegen groeten,

Peter Callens
Voorzitter Orde van Vlaamse Balies