Interview met Chantal Van Cutsem Advocaten Zonder Grenzen: de échte magie van het recht

U bent de executive director van Advocaten Zonder Grenzen, hoe zou u de kernwaarden en de missie van uw organisatie omschrijven?

Onze missie is het bevorderen van de rechtsstaat met een sterke focus op mensenrechten. Al meer dan 30 jaar maken we recht toegankelijk voor de meest kwetsbaren, zodat hun rechten beschermd en gerealiseerd worden, zelfs in uitdagende omstandigheden.

Samenwerking is de ruggengraat van onze aanpak. Als juristen en advocaten combineren we onze juridische expertise met de kennis van diverse partners om rechtvaardigheid te bevorderen. Door krachten te bundelen, betrokkenheid te stimuleren en bruggen te bouwen, zorgen we ervoor dat het recht daadwerkelijk ten dienste staat van degenen die het het meest nodig hebben.

Wat inspireerde u persoonlijk om betrokken te raken bij Advocaten Zonder Grenzen?

Mijn Erasmus-uitwisseling in 1997, denk ik. Ik studeerde in Leuven en kreeg de kans om een bestemming te kiezen, met voor het eerst verre, exotische landen zoals de Verenigde Staten, Australië en Zuid-Afrika op de lijst. Aangetrokken door het avontuur, besloot ik naar Zuid-Afrika te gaan, zonder te weten wat me daar te wachten stond.

Ik arriveerde net na het einde van het apartheidsregime, dat in 1994 was afgeschaft. Het land stond voor de enorme uitdaging om een nieuwe grondwet op te stellen, inclusief een Bill of Rights. Terwijl ik studeerde aan de Universiteit van Stellenbosch, een witte universiteit, vond ik mezelf verwikkeld in discussies over deze nieuwe grondwet. Wat me diep schokte, was de felle tegenstand van mijn medestudenten tegen het idee van gelijke rechten voor iedereen, ongeacht huidskleur. Ze vonden het ondenkbaar dat dezelfde rechten zouden gelden voor zowel blanken als zwarten.

Als Europeaan, opgegroeid met het idee dat mensenrechten centraal staan, was ik geschokt en verontwaardigd door deze houding. Deze ervaring opende mijn ogen en markeerde het begin van mijn roeping om mensenrechten te bevorderen.

Wat is de voornaamste manier waarop jullie de mensenrechten versterken in de landen waar jullie actief zijn?

Bij Advocaten Zonder Grenzen werken we aan mensenrechten op drie niveaus, met de focus op de mensen zelf.

1. Empowerment: We stellen rechthebbenden centraal, maken hen bewust van hun rechten en geven hen de kennis en middelen om deze te claimen.
2. Versterking van het middenveld: We bieden juridische bijstand aan belanghebbenden en ondersteunen organisaties die slachtoffers bijstaan, zodat zij beter voor hun rechten kunnen opkomen.
3. Advocacy: We beïnvloeden systemen van binnenuit om een beter wetskader te creëren dat de bescherming van mensenrechten op de lange termijn waarborgt.

De titel van het OVB-Congres was "Magie van het Recht." Wat zou u beschouwen als de meest magische of onverwachte uitkomst van een ASF-project?

In ons dagelijks werk ervaren we vaak kleine overwinningen, maar enkele verhalen raken me diep. Een voorbeeld is de gevangenis van Kinshasa in Congo, die oorspronkelijk voor 1.000 mensen is gebouwd maar nu bijna 10.000 gedetineerden in onmenselijke omstandigheden huisvest. Meer dan 90% van hen zit er illegaal vast, en velen overlijden door ondervoeding, ziekten en geweld. Samen met advocaten bezoeken we regelmatig de gevangenissen om de wettelijke status van de gedetineerden te controleren.

Zo zat de 21-jarige Fiston er bijvoorbeeld al sinds zijn dertiende vast, zonder enig dossier of aanklacht tegen hem. Na een burenruzie tussen de buren en zijn tante had de politie hem opgepakt om druk uit te oefenen op zijn tante, en sindsdien was hij totaal vergeten in de gevangenis. Inmiddels was de ruzie al lang beslecht, maar niemand had de moeite genomen om zijn zaak te onderzoeken. Dankzij de advocaat met wie we samenwerkten, werd zijn zaak eindelijk onderzocht en werd hij vrijgelaten. Dit soort momenten, waar je iemand zijn leven teruggeeft, zijn echt magisch.

Daarnaast hebben we belangrijke overwinningen behaald op het gebied van advocacy. In Tunesië hebben we ons ingezet voor toegang tot juridische bijstand tijdens politieaanhoudingen. Dit recht was voorheen niet wettelijk verankerd, maar dankzij onze inspanningen is het nu gerealiseerd. We organiseerden samenwerkingsmissies met Belgische advocaten om van de Salduz-commissie te leren, zodat mensen nu recht hebben op toegang tot een advocaat tijdens hun aanhouding.

Deze veranderingen maken een wereld van verschil voor veel mensen, en dat geeft me een gevoel van magie—de magie van rechtvaardigheid en verandering.

Wat zijn de grootste uitdagingen waarmee ASF momenteel wordt geconfronteerd? Hoe gaan jullie deze uitdagingen aan?

De wereld verandert voortdurend, en de druk op mensenrechten neemt overal toe, niet alleen in verre landen. Een grote uitdaging, maar ook een kans, is de noodzaak om thema’s globaal te benaderen. Waar we ons vroeger vooral op mensenrechtenkwesties in Afrika richtten, zien we nu ook autoritaire tendensen in andere landen, wat de ruimte voor mensenrechtenverdedigers onder druk zet.

In landen waar autoritaire regimes aan de macht zijn, hebben mensenrechtenverdedigers steeds minder ruimte om hun werk te doen. Dit maakt het moeilijk voor het middenveld, dat essentieel is voor een gezonde rechtsstaat, om in dialoog te gaan met beleidsmakers en te pleiten voor betere bescherming van mensenrechten. Voordat we kunnen spreken over rechtvaardigheid en juridische bijstand, moeten we dus zorgen voor een open civic space; zonder deze ruimte is ons werk vrijwel onmogelijk.

Daarnaast is de wereld steeds onvoorspelbaarder. In landen als Tunesië, waar we hoopvolle vooruitgangen zagen na de Arabische Lente, is de situatie voor mensenrechtenverdedigers de afgelopen jaren dramatisch verslechterd. Het constante risico om gearresteerd te worden, vraagt veel veerkracht van onze teams. Dit laat ons vaak met een gevoel van machteloosheid achter. Ondanks de zware druk op ons team blijven we vechten voor rechtvaardigheid en mensenrechten, zelfs onder de meest uitdagende omstandigheden.

Het zijn uitdagende omstandigheden. Dat is een understatement, denk ik. U sprak over veerkracht, maar hoe houdt u uzelf, uw team en uw organisatie (mentaal) veerkrachtig?

Het is geen gemakkelijke opgave; elke dag brengt nieuwe uitdagingen die ons sterker maken. Een belangrijke factor in onze veerkracht is dat we uit onze bubbel stappen. Onze 150 medewerkers werken samen met een breed netwerk van partners, waaronder juristen, academici en overheidsinstanties. Deze samenwerkingsverbanden geven ons energie, expertise en motivatie, en voorkomen dat we ons geïsoleerd voelen. Dit biedt enorme veerkracht en helpt ons om nieuwe initiatieven te starten.

Een mooi voorbeeld hiervan is ons platform ‘Justice ExPEERience’, dat juristen, activisten, advocaten, NGO’s, onderzoekers, academici en leden van het maatschappelijk middenveld samenbrengt voor mensenrechten en toegang tot justitie. Door ervaringen te bundelen en kennis te delen, versterken we onze impact en effectiviteit.

Hoe belangrijk zijn initiatieven zoals de verkoop van sculpturen op het OVB-Congres voor jullie organisatie? Hoe zorgt ASF voor de continuïteit van haar projecten?

Dat is van cruciaal belang en ik kan niet genoeg benadrukken hoe belangrijk het is, zowel financieel als moreel. Onze financiering is grotendeels afhankelijk van projectfinanciering, waarbij institutionele donoren ons ondersteunen om specifieke projecten rond bepaalde thema’s in bepaalde landen gedurende een bepaalde periode uit te voeren. Dit laat ons weinig ruimte voor innovatieve projecten of voor het inlassen van tussenpauzes tussen initiatieven. Onze eigen fondsen komen voornamelijk van de steun van de Belgische balies, waarbij de OVB onze grootste donor is. Deze ondersteuning is essentieel voor onze financiële continuïteit en onafhankelijkheid.

Sommige donoren, zoals België bijvoorbeeld, financieren dan weer 80% van een project, maar wij moeten zelf de overige 20% bijdragen. Voor elke euro die we van de OVB ontvangen we bij wijze van spreken dan vier euro van hen. Daarnaast zijn eigen middelen ook nodig voor activiteiten die de projecten overstijgen.

Hoe beslissen jullie waar en wanneer een nieuw project te starten?

Wij kiezen er bewust voor om alleen projecten op te starten wanneer we zeker weten dat we een echte meerwaarde kunnen bieden, zowel qua kennis en expertise als in termen van ons netwerk.

Onze focus ligt dus op regio's waar we al sterke lokale partners en een diepgaand begrip van de context hebben. We beginnen pas een project als we lokale partnerschappen kunnen aangaan en er een zekere mate van openheid is van de kant van lokale autoriteiten. We willen ervoor zorgen dat we de nodige middelen hebben om onze acties op lange of minstens middellange termijn te ondersteunen.

Daarom hebben we onze activiteiten nu geconcentreerd in drie regio's: Oost-Afrika, Centraal-Afrika, en de Euro-Mediterrane regio (Noord-Afrika en Europa). Eerder waren we ook actief in Azië, maar daar merkten we dat onze culturele kennis en ons netwerk beperkter waren, waardoor het moeilijker werd om effectief te werken.

Denkt u dat voldoende advocaten bekend zijn met Advocaten Zonder Grenzen?

Meer steun is altijd welkom, nu meer dan ooit. Waar mensenrechtenverdedigers 30 jaar geleden nog als helden werden gezien, is dat beeld helaas veranderd. Mensenrechten zijn voor sommigen bijna een beladen term geworden. Het is cruciaal dat mensen begrijpen dat mensenrechten niet alleen over verre landen gaan, maar over onze eigen rechten, hier en nu. Vrijheden zoals meningsuiting en mobiliteit lijken vanzelfsprekend, maar dat kan snel veranderen. Mensenrechten moeten voor iedereen verdedigd worden, en advocaten spelen daarin een sleutelrol.

Veel advocaten, zelfs in België, kennen Advocaten Zonder Grenzen misschien niet genoeg, omdat onze activiteiten vooral in het buitenland plaatsvinden. Maar we werken eraan om ook in België en Europa actiever te worden! Zo werken we soms samen de gemotiveerde rechtenstudenten van de Wetswinkel om te discussiëren over kwesties als discriminatie en hoe politiek dat beïnvloedt.

Hoe meer advocaten we kunnen bereiken, hoe beter. Daarom is de steun van organisaties zoals de OVB zo waardevol. Het biedt ons zichtbaarheid en een spreekbuis om onze boodschap te verspreiden, iets dat we enorm waarderen.

Jullie werken ook in conflictgebieden, een situatie die voor velen van ons ver weg lijkt. Hoe heeft dat je kijk op het recht beïnvloed?

Vandaag werken we ook in conflictgebieden, hoewel we oorspronkelijk van plan waren om dat niet te doen. We dachten dat het recht daar weinig zou kunnen uitrichten. Toch zijn we in landen zoals Congo beland, waar conflicten vaak blijven oplaaien. Hier hebben we geleerd hoe belangrijk het is om mensenrechtenschendingen te documenteren, zelfs als het nog te vroeg is voor gerechtigheid. Zo zijn we voorbereid wanneer er wél mogelijkheden zijn om deze schendingen aan te pakken.

Werken in conflictgebieden heeft ons ook geleerd om geduld te hebben en alternatieve wegen te verkennen. In landen zoals de Centraal-Afrikaanse Republiek, waar het rechtssysteem volledig ineengestort is, zoeken we naar manieren om gemeenschappen te ondersteunen bij het oplossen van hun conflicten, ook buiten de traditionele rechtssystemen om – denk aan alternatieve dispute resolution. Ons doel blijft om de rechten van mensen te beschermen, zelfs in de moeilijkste omstandigheden.

Wat zou u willen meegeven aan Vlaamse advocaten die geïnteresseerd zijn om bij te dragen aan het werk van ASF? Hoe kunnen zij betrokken raken?

We nodigen iedereen met kennis of interesse om zich aan te sluiten bij ons platform ‘Justice ExPEERience’. Dit platform biedt de mogelijkheid om deel te nemen aan projecten of ideeën uit te wisselen, vaak op een manier die weinig tijd en middelen vraagt. De manier waarop we samenwerken is dus veranderd. Vroeger stuurden we regelmatig Belgische advocaten naar het buitenland, maar nu werken we meer met lokale partners en benutten we virtuele mogelijkheden. Bijvoorbeeld, advocaten kunnen ons helpen bij het ontwikkelen van een opleidingsmodule, waarna onze teams ter plaatse deze uitvoeren. Dit maakt het eenvoudiger om bij te dragen zonder dat het veel tijd kost.

En natuurlijk blijft financiële steun cruciaal. Onze eigen middelen zijn beperkt, en elke bijdrage helpt ons om door te gaan met ons werk. Elke gift, hoe klein ook, helpt ons om onze missie voort te zetten en onze organisatie sterk te houden.